Mario Bellizzi: La Chiesa dei profughi [AL / IT]

Microstorie della Calabria Citra (sec. xvII-xx)

 Dalla confraternita La Venerabile Cappella del Purgatorio

all’utopia del Monte Frumentario di San Basilio

Kisha si Kujtesë dhe ansjelltas

Prof. Dr. Ardian Kyçyku

Nëse do të hartohej ndonjë enciklopedi vetëm e Mërgimit, arbëreshët do të duhej të zinin atje një vend nderi, ndonëse edhe enciklopeditë, sikurse historitë, zakonisht shkruhen nga fitimtarët. Shkëputur dhunshëm nga trupi i kombit, me detin mes një ëndrre të humbur dhe një ëndrre për kthim, ose për mbijetesë, mendësia e një bote që nuk e njeh sa duhet Mërgimin do t’i kish përfshirë arbëreshët ndër të mundurit. Mirpo Mërgimi – ngjarje e shumëfishtë, me rrënjët njëherazi në tokë dhe në qiell, ka tjetër fjalor, metaforik, ku shpesh, në leximin e një fjale apo fjalie duhet kuptuar e kundërta. Arbëreshët patën bekimin të nisin një tjetër histori të kombit, si një ishull shqiptarie në mesin e detit latin, duke e kthyer Detin Adriatik në një metaforë, duke ruajtur e përkryer gjuhën amtare, doket, themelet shpirtërore dhe mjeshtërinë, ose dhuntinë e shqiptarit për t’u përshtatur e për ta marrë jetën nga e para. Kur sjell ndërmend letërsinë e jashtëzakonshme të arbëreshëve, thesarin e tyre me fjalë të urta, metaforat që nuk gjenden në asnjë letërsi tjetër, shkëlqimin e tyre të brendshëm që i mban gati në një kohë me lashtësinë greke e romake, apo me klasicizmin evropian, më vijnë pashmangshëm edhe dy vargje të Jeronim de Radës, rreth një vajze që pat ikur matanë një lumi (të kohës, të historisë?!):

Siç jeton ajo andej

ashtu rrojmë ne pas vdekjes...

Në njëfarë mënyre, arbëreshët rrojnë si ne pas vdekjes sonë, dhe ne rrojmë si ata pas vdekjes së tyre, bashkuar në shqipen e përhershme dhe në të njëjtin shpirt që nuk njeh dasi gjeografike, apo historike.

Dihet se çdo mërgimtar merr me vete jetën e vet të para-çrrënjosjes, pamjet e shtrenjta, dhembjet, pamundësitë, ciflat e ëndrrave të paplotësuara, fjalët, por edhe mënitë, faljet e pakërkuara etj. Malli, ose Mërgimi, përmbysin gjithçka, e nxjerrin mërgimtarin nga e përditshmja dhe e ndihmojnë të hyjë në të përhershmen e kombit të vet, duke e kthyer edhe çrrënjosjen në një tjetër lloj rrënjosjeje. Kufij e mënyra jetese ndryshojnë; brezni të tëra ikin nga kjo botë sikur të mos kenë jetuar kurrë; ngrehina e rrugë, ujra e trajta të tjera lënde bëhen pluhur, ose zëvendësohen nga trajta shpesh të pakuptueshme dhe / ose të papranueshme – dhe atëhere bota e parme, ajo me ngjarje e njerëz që vërtet nuk janë pjella të kinemasë, thërret në ndihmë Kujtesën. Çdo rilindje në troje të huaja është edhe një ringjallje e Kujtesës, një pasurim i saj, një mjet i pashitshëm për ruajtjen e shpirtit. Ecuria e ngjarjeve dhe të dhënat e librit „La chiesa dei profughi” përshkojnë me imtësi hapat e një bashkësie që, pasi kupton se ndodhet nën bekimin e Zotit dhe ripërshkon pa fjalë historinë e vet të brendshme, ndërton një kishë. Kisha mbetet shtëpia kryesore e bashkësisë, si Fillesa për botën. Jo rastësisht emërtimi i saj lidhet me Purgatorin: mërgimi, para se lartojë njeriun deri tek portat e Kujtesës, e sprovon me betejën pastruese mes thelbit të atyre që humbi dhe atyre që gjeti, e gjërave që ëndërroi të bënte dhe atyre që bëri, e atyre që tha dhe atyre që heshti. Atëhere Kisha nis, ruan dhe përmbyll fatin e shpirtit të bashkësisë.

E Përndershmja Kapelë e Purgatorit e Shën Vasilit, ndonëse e mban emrin falë vendit ku u ndërtua, ka diçka thelbësore edhe nga jeta e viganit të teologjisë orthodokse, Shën Vasilit të Madh, i cili, si hartues i lutjeve më të fuqishme për dëbimin e të paudhit, mes të tjerash, tha të „Mos ia falim veten tonë Zotit kur sosim në pleqëri dhe kur s’para kemi fuqi të mëkatojmë, por në rini, kur forcat i kemi ende të plota”. Kanë kaluar më shumë se pesë shekuj nga ngritja e kishës në Shën Vasil dhe kujtimi i saj, nderimi i atyre që e ndërtuan si shenjë falenderimi ndaj Zotit, dëshmon edhe një herë se ndërtuesit ia patën falur veten Krijuesit kur ishin fare të rinj e të njomë në Mërgim. Mario Bellizzi, poet krejt i veçantë dhe gjithnjë befasues, shkencëtar dhe intelektual me zë të qartë, jo vetëm nderon përmes këtij libri kujtimin e të parëve të vet, duke u shtuar dritë shpirtrave të tyre, por e rindërton kishën edhe në truallin e pacënueshëm të Kujtesës.

Këtej dhe përtej Detit,

shkurt 2014

La Chiesa come memoria e viceversa

Se si redigesse una enciclopedia  sull’emigrazione, gli italo-albanesi vi occuperebbero uno posto di rispetto, anche se le enciclopedie, come le storie, solitamente sono scritte dai vincenti. Separati brutalmente dal corpo della nazione, in mare con un sogno svanito e un sogno per il ritorno, o per sola sopravvivenza, la novità di un popolo che non ha ancora sperimentato a fondo l’emigrazione avrebbe omologato gli italo-albanesi tra i vinti. Ma l’emigrazione – evento complesso, con le radici ora in terra ora in cielo, ha un’altra accezione, metaforica, dove sovente, nella pronuncia di una parola o di una frase c’è da intendere il contrario. I profughi ebbero la benedizione di scrivere una nuova storia del popolo di appartenenza, quasi un’isola di albanesità nel mare della latinità, trasformando l’Adriatico in una metafora, preservando e divulgando la lingua materna, le usanze, i valori spirituali e l’arte, o la predisposizione degli  albanesi ad adeguarsi e misurarsi con la vita dei primordi. Quando mi viene in mente la straordinaria produzione letteraria degli arbëreshë, il loro repertorio di aforismi, le metafore non rinvenibili in alcun altro testo scritto, il loro pregio intrinseco quasi a confine con il mondo antico greco-romano, o con il classicismo europeo, ho istantaneamente presente pure due versi di Girolamo De Rada su una ragazza fuggita oltre un fiume (del tempo, della storia?!):

Come vive lei oltre (il fiume)

così viviamo noi dopo la morte…

In qualche modo, gli italo-albanesi vivono come noi dopo la nostra morte, e noi viviamo come loro dopo la loro morte, uniti nella lingua avita e con quello spirito che non conosce ostacoli geografici, o storici. Si sa che ogni emigrante porta con sé gli stili di vita anteriori allo sradicamento, le emozioni forti, i dolori, le privazioni, gli stromi dei sogni incompiuti, le parole, ma anche i rancori, i perdoni non concessi, ecc. La nostalgia, o l’Esodo, annullano tutto e distolgono l’esule con la quotidianità stimolandolo a rivisitare i trascorsi del proprio popolo in modo da trasformare  lo sradicamento in un trapianto. Confini e modi di vita cambiano, intere generazioni fuggono da quel mondo come se non vi fossero mai nati; case e strade, le acque ed altri aspetti del creato si polverizzano, o talvolta si sostituiscono in forme incomprensibili e / o inaccettabili – e allora la gente d’origine, quella che in vero non è erede della cinematografia, invoca l’aiuto della Memoria. Ogni rinascita in terra straniera è anche una rinascita della Memoria, un suo arricchimento, un mezzo inalienabile a tutela dell’anima. Le sequenze degli eventi e le fonti del libro “La Chiesa dei profughi” attraversano in profondità i vissuti di una comunità la quale, avendo compreso che è unta dal Signore e che percorre in silenzio un cammino interiore, edifica una chiesa. La Chiesa diventa la casa principale della comunità, come il Principio del genere umano. Non casualmente il suo nome è in nesso stretto con il Purgatorio: l’espatrio, prima di condurre l’uomo fino alla porta della Memoria, lo mette a prova in una lotta purificatrice nella ricerca di quelli che sono deceduti e di quelli trovati, e delle cose che smise di fare e di quelle che fece, e di quello che disse e tacque. Allora la Chiesa si attiva, custodisce e assolve il compito spirituale della comunità. La Venerabile Cappella del Purgatorio di San Basile, consacrando al luogo il nome dove fu eretta,  in questo si ispira pure alla vita del gigante della teologia ortodossa, San Basilio il Grande, il quale, come ideatore delle preghiere più efficaci per l’allontanamento del maligno, tra le altre cose disse “non offriamo la vita al Signore quando siamo già vecchi e non abbiamo più la forza di peccare, ma in giovinezza quando siamo in pieno vigore”. Sono trascorsi oltre cinque secoli dalla erezione della Chiesa di San Basilio, e il suo ricordo, il rispetto verso quelli che l’hanno costruita per riconoscenza al Signore, dimostra ancora oggi che i costruttori la dedicarono al Creatore quando erano giovani e ancora in forze in terra straniera. Mario Bellizzi, poeta assai versatile e sempre sorprendente, studioso e intellettuale di chiara fama, con questo libro non solo onora la memoria dei suoi antenati, mettendone in luce i valori spirituali, ma riedifica quella chiesa anche nella sfera indelebile della Memoria.

Al di qua e al di là del mare, 

febbraio 2014

Trad. in italiano di Zef Skirò di Modika